του Professor of Cognitive Science, Western Sydney University
Μετάφραση-Απόδοση: Κώστας Βασιλιάγκος
Η μουσική και ο χορός απέχουν πολύ από τα από αυτό που χαρακτηρίζουμε χόμπι. Και τα δύο είναι καθολικές μορφές έκφρασης και δραστηριότητες που ανταμοίβουν σε βάθος όσους ασχολούνται με αυτές αλλά και που εκπληρώνουν πολλές κοινωνικές λειτουργίες. Και τα δύο εμφανίζονται σε όλους τους πολιτισμούς και την ιστορία του ανθρώπου.
Ένα κοινό χαρακτηριστικό της μουσικής και του χορού είναι η ρυθμική κίνηση, η οποία συχνά συνοδεύεται από ένα παλμό που μοιάζει με τέμπο. Αλλά η ανθρώπινη ικανότητα για ρυθμό μοιάζει με ένα παζλ. Παρόλο που ο ρυθμικός συντονισμός φαίνεται θεμελιώδης για την ανθρώπινη φύση, η ικανότητα του ανθρώπου σε ό,τι αφορά την αντίληψη του ρυθμού ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό.
Ορισμένοι έχουν εκπληκτική αντίληψη του ρυθμού, ενώ άλλοι μετά βίας μπορούν να ακολουθήσουν ένα ρυθμικό μοτίβο. Ποιες είναι οι βασικές αιτίες αυτών των μεμονωμένων διαφορών; Κοιτάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος ανταποκρίνεται στο ρυθμό, μπορούμε να αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε γιατί πολλοί από εμάς δεν μπορούν να αντισταθούν στο να κινούνται στον ρυθμό.
Η δύναμη του ρυθμού
Ο ρυθμός κρύβει μια πολύ ισχυρή δύναμη. Μπορεί να ρυθμίσει τη διάθεση μας και κυμαίνεται από το ερεθιστικό αποτέλεσμα του χτυπήματος πολεμικών τυμπάνων έως την ηρεμία που προκαλεί η απαλή ανακίνηση της κούνιας ενός μωρού. Μπορεί ακόμη και να προκαλέσει αλλοιωμένες καταστάσεις συνείδησης, όπως σε πνευματικές τελετές και σαμανικές παραδόσεις που περιλαμβάνουν έκσταση.
Ο ρυθμός και η μουσική μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για θεραπευτικούς σκοπούς στην αποκατάσταση καταστάσεων που χαρακτηρίζονται από κινητική δυσλειτουργία, όπως εγκεφαλικό επεισόδιο και νόσος του Πάρκινσον. Ακόμα πιο ουσιαστικά, οι ρυθμικές δεξιότητες που εμφανίζονται στο πλαίσιο της μουσικής και του χορού μπορεί να ήταν καθοριστικές για την εξέλιξή μας ως είδος.
Στο βιβλίο "Η Καταγωγή του ανθρώπου" - The Descent of Man (1871), ο Charles Darwin γράφει: "Φαίνεται πιθανό ότι οι πρόγονοι του ανθρώπου, είτε τα αρσενικά είτε τα θηλυκά ή και τα δύο φύλα, πριν αποκτήσουν τη δύναμη να εκφράσουν την αμοιβαία αγάπη τους σε αρθρωτή γλώσσα, προσπάθησαν να γοητεύσουν ο ένας τον άλλον με μουσικές νότες και ρυθμό."
Οι ρυθμικά συντονισμένες κινήσεις του σώματος μπορεί να λειτουργούν επίσης ώστε να τροφοδοτήσουν τη σεξουαλική έλξη παρέχοντας ένα «ειλικρινές» σήμα της υγείας και της φυσικής κατάστασης ενός ατόμου. Εκτός της ανταγωνιστικής αρένας της εύρεσης συντρόφου, ο συντονισμός με άλλους μέσω της μουσικής και του χορού διευκολύνει την κοινωνική συνοχή προωθώντας διαπροσωπικούς δεσμούς, εμπιστοσύνη και συνεργασία. Αυτά τα κοινωνικά αποτελέσματα της μουσικής και του χορού μπορεί να συνέβαλαν στην άνθηση του ανθρώπινου πολιτισμού εμποδίζοντας την αποσύνθεση των πρώιμων κοινωνιών σε αντικοινωνικούς όχλους.
Συγχρονισμός αντίληψης ρυθμού και κίνησης
Αλλά αν η μουσική και ο χορός είναι τόσο καθολικά, γιατί μερικοί άνθρωποι απλώς δεν μπορούν να κρατήσουν ρυθμό; Το κλειδί για την απάντηση αυτής της ερώτησης έγκειται στο με ποιον τρόπο ο ανθρώπινος εγκέφαλος "κλειδώνει" επάνω στον ρυθμό και πώς αυτή η διαδικασία «νευρικού κλειδώματος» συνδυάζεται με τον συντονισμό των κινήσεων του σώματος.
Ο νευρικός συντονισμός συμβαίνει όταν ένας απλός ερεθισμός των αισθητήρων, όπως μια μουσική με καθαρό ρυθμό, προκαλεί περιοδικές εκρήξεις συγχρονισμένης εγκεφαλικής δραστηριότητας. Αυτή η περιοδική δραστηριότητα μπορεί να συνεχιστεί ανεξάρτητα από τον εξωτερικό ρυθμικό ερεθισμό, από τον ρυθμό που ακούμε, λόγω αλληλεπιδράσεων μεταξύ ήδη διεγερμένων νευρώνων.
Είναι δηλαδή σαν οι νευρώνες να περιμένουν ή να ξέρουν πως ο ρυθμός θα συνεχιστεί. Ο νευρικός συντονισμός μπορεί έτσι να βελτιώσει την επεξεργασία των εισερχόμενων πληροφοριών με την κατανομή νευρωνικών πόρων στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή. Κατά την εκτέλεση κάποιων χορευτικών κινήσεων ή εκτέλεσης ενός μουσικού κομματιού, ο νευρικός συντονισμός επιτρέπει την πρόβλεψη του χρόνου των επερχόμενων ρυθμικών χτύπων.
Μια πρόσφατη μελέτη σχετικά με τις διαφορές στις ρυθμικές δεξιότητες ανάμεσα σε διαφορετικά άτομα, εντόπισε σχέσεις μεταξύ της δύναμης του νευρικού συστήματος και της ικανότητας συγχρονισμού των κινήσεων με τον ρυθμό. Έγιναν μετρήσεις του νευρικού συντονισμού σε δύο τύπους ρυθμού χρησιμοποιώντας ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG), μια τεχνική όπου καταγράφονται ηλεκτρικά σήματα που αντανακλούν την νευρική δραστηριότητα μέσω ηλεκτροδίων τοποθετημένων στο κεφάλι.
Ο ένας ρυθμός είχε ένα κανονικό απλό τέμπο εύκολο στην κατανόηση. Ο άλλος ήταν ένας σχετικά περίπλοκος τζαζ ρυθμός στον οποίο δεν υπήρχαν ομοιογενή ηχητικά μέρη: μερικά μέτρα ήταν απλώς παύσεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ισχύς των νευρικών αποκρίσεων σχετίζεται με την ικανότητα ή μη των ανθρώπων, να κινούνται συγχρονισμένα με τον ρυθμό. Άτομα με ισχυρές νευρικές αποκρίσεις ήταν πιο ακριβή στο χτύπημα των χεριών εγκαίρως με το τέμπο και των δύο ειδών ρυθμού.
Εντοπίστηκαν επίσης ατομικές διαφορές στις αποκρίσεις του εγκεφάλου στα δύο είδη ρυθμών. Ενώ σε ορισμένα άτομα φάνηκε μια μεγάλη διαφορά μεταξύ της ισχύος του ρυθμικού συντονισμού στον απλό ρυθμό έναντι του πολύπλοκου τζαζ ρυθμού, σε άλλα φάνηκε μόνο μια μικρή διαφορά. Με άλλα λόγια: μερικοί άνθρωποι χρειαζόντουσαν εξωτερική φυσική ηχητική διέγερση για να αντιληφθούν το ρυθμό, ενώ άλλοι μπόρεσαν μόνοι τους να δημιουργήσουν το ρυθμό εσωτερικά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι άνθρωποι που ήταν καλοί στο να παράγουν ρυθμό μέσα τους είχαν επίσης καλή απόδοση σε μια εργασία συγχρονισμού που τους υποχρέωνε να προβλέψουν τις αλλαγές του ρυθμού σε κάποιες μουσικές ακολουθίες.
Έτσι, η ικανότητα για εσωτερική παραγωγή ρυθμού αποδεικνύεται ένας αξιόπιστος δείκτης ρυθμικής ικανότητας. Αυτό προσθέτει νέο νόημα στο ρητό του Miles Davis ότι «στη μουσική, η σιωπή είναι πιο σημαντική από τον ήχο». Ωστόσο, δεν ξέρουμε ακόμη γιατί υπάρχουν αυτές οι ατομικές διαφορές στη δύναμη του νευρικού συντονισμού.
Ίσως να αντανακλούν την αποτελεσματικότητα των νευρικών αποκρίσεων σε πρώιμα επίπεδα ακουστικής επεξεργασίας, όπως σε αποκρίσεις του εγκεφάλου. Ή να δείχνουν τον βαθμό συνδεσιμότητας μεταξύ ακουστικών και κινητικών περιοχών υψηλότερου επιπέδου. Ένα άλλο ανοιχτό ερώτημα είναι εάν οι ρυθμικές δεξιότητες μπορούν να ενισχυθούν από τις πρόσφατες εξελίξεις στη νευροεπιστήμη. Οι τεχνικές διέγερσης του εγκεφάλου που προκαλούν νευρικό συγχρονισμό σε συγκεκριμένες συχνότητες παρέχουν μια πολλά υποσχόμενη μέθοδο για την ενίσχυση του νευρικού συγχρονισμού και, συνεπώς, τη βελτίωση της ικανότητας ενός ατόμου για ρυθμό.